Η μάχη της Τεγύρας, το 375 π.Χ. παρά το μικρό μέγεθος των δυνάμεων που ενεπλάκησαν σε αυτή, αποτελεί μια από τις σημαντικότερες της αρχαίας ελληνικής ιστορίας. Στη μάχη αυτή ο Πελοπίδας με τον θηβαϊκό Ιερό Λόχο και μερικούς ιππείς νίκησε μια ισχυρότερη δύναμη Σπαρτιατών καταρρίπτοντας τον μύθο της αήττητης Σπάρτης.
Η Τεγύρα ήταν μια μικρή πόλη της Βοιωτίας περί τα 5 χλμ. βόρεια του Ορχομενού. Μετά την εξέγερση των Θηβαίων κατά των Σπαρτιατών, οι Επαμεινώνδας και Πελοπίδας ανέκτησαν τον έλεγχο της πόλης τους και αναγέννησαν τον στρατό της δημιουργώντας κατά’ αρχήν τον επίλεκτο Ιερό Λόχο, ο οποίος αποτελείτο από 300 άριστους οπλίτες.
Παρά την απώλεια της Θήβας οι Σπαρτιάτες διατηρούσαν τον έλεγχο του Ορχομενού έχοντας τοποθετήσει φρουρά στην πόλη. Ωστόσο οι ανάγκες του πολέμου υποχρέωσαν τη φρουρά του Ορχομενού να κινηθεί προς τη Λοκρίδα. Ο Πελοπίδας μαθαίνοντας τη είδηση κινήθηκε με μικρές δυνάμεις προς τον Ορχομενό με σκοπό να κυριεύσει την πόλη. Μη αναμένοντας αντίσταση ο Πελοπίδας είχε μαζί του λίγους στρατιώτες.
Φτάνοντας όμως στη πόλη πληροφορήθηκε πως οι Σπαρτιάτες είχαν αφήσει πίσω τους στρατιώτες. Έτσι ο Πελοπίδας αποφάσισε να υποχωρήσει προς την Τεγύρα. Δεν γνώριζε όμως ότι η δύναμη των Σπαρτιατών που είχε μεταβεί στη Λοκρίδα επέστρεφε στον Ορχομενό ακριβώς μέσω της οδού της Τεγύρας.
Ούτε οι Θηβαίοι, ούτε οι Σπαρτιάτες γνώριζαν την παρουσία των αντιπάλων τους. Οι μεν βάδιζαν προς Βορρά, οι δε προς Νότο. Ο Πελοπίδας αντελήφθη την παρουσία των Σπαρτιατών όταν αυτοί εισήλθαν στο στενό μεταξύ των ελών της λίμνης της Κωπαΐδας, του ιερού του Απόλλωνα και του όρους Δήλιου.
Ο Πελοπίδας σύμφωνα με τον Πλούταρχο ο Πελοπίδας διέθετε 500 άνδρες, τους 300 Ιερολοχίτες και 200 ιππείς. Ο Διόδωρος Σικελιώτης κάνει λόγο για «500 επίλεκτους». Όσον αφορά τους Σπαρτιάτες, ο μεν Διόδωρος αναφέρει ότι ήταν διπλάσιοι των Θηβαίων, ο δε Πλούταρχος αναφέρει ότι στη μάχη συμμετείχαν δύο σπαρτιατικές μόρες (μονάδα επιπέδου τάγματος με συνήθη δύναμη 500 – 600 ανδρών).
Ουσιαστικά οι δύο αρχαίοι ιστορικοί επιβεβαιώνουν πως οι Σπαρτιάτες ήταν τουλάχιστον διπλάσιοι των αντιπάλων τους. Άλλες πηγές πάντως αναφέρουν πως οι Σπαρτιάτες αριθμούσαν 1.800 άνδρες.
Οι Θηβαίοι, μέχρι τότε, όπως και οι λοιποί Έλληνες, έβλεπαν τους Σπαρτιάτες με δέος. Έτσι, κατά τον Πλούταρχο, όταν οι Θηβαίοι είδαν τους Σπαρτιάτες, ορισμένοι εξ αυτών πλησίασαν τον Πελοπίδα και του είπαν: «Πέσαμε στα χέρια των εχθρών»…
Αυτό αρκέστηκε να απαντήσει: «Και γιατί να μην πέσουν αυτοί στα δικά σας;». Αμέσως μετά διέταξε τους ιππείς του να ετοιμαστούν για επέλαση και έταξε τους Ιερολοχίτες σε πυκνή φάλαγγα, στο αριστερό πλευρό. Οι Σπαρτιάτες πολέμαρχοι Γοργολέων και Θεόπομπος, σίγουροι για την αξία των ανδρών τους, σχημάτισαν την τυπική τους φάλαγγα και επιτέθηκαν.
Ο πυκνός σχηματισμός των Θηβαίων Ιερολοχιτών όμως τους βοήθησε να διασπάσουν την σπαρτιατική γραμμή. Αμέσως μετά «άνοιξαν» τον σχηματισμό τους επιτιθέμενοι στους Σπαρτιάτες στα άκρα του ρήγματος. Τότε πολλοί Σπαρτιάτες τράπηκαν σε φυγή.
Ο Πελοπίδας δεν τους καταδίωξε με το πεζικό του καθώς αρκετοί ακόμα αντίπαλοι συνέχισαν να μάχονται. Οι Ιερολοχίτες στράφηκαν εναντίον τους και τους κατέκοψαν. Η λοιπή σπαρτιατική δύναμη καταδιώχθηκε, προφανώς από το θηβαϊκό ιππικό, έως τον Ορχομενό.
Λοξή φάλαγγα
Σύμφωνα με σύγχρονους ιστορικούς η μάχη κερδήθηκε ουσιαστικά από την τακτική της Λοξής Φάλαγγας που εφαρμόστηκε από τον Πελοπίδα σε τακτικό επίπεδο. Το ιππικό αδυνατούσε να διασπάσει την σπαρτιατική φάλαγγα, αλλά μπορούσε να της προκαλέσει απώλειες εκ του ασφαλούς με τα ακόντιά του, χωρίς να κινδυνεύει.
Οι απώλειες προφανώς εξασθένησαν τους Σπαρτιάτες, αλλά η ουσία είναι το ιππικό απασχόλησε το ισχυρό σπαρτιατικό δεξιό (κατά παράδοση οι καλύτεροι πολεμιστές τάσσονταν στο δεξιό πλευρό) δίνοντας χρόνο στον Ιερό Λόχο να διασπάσει το σπαρτιατικό αριστερό.
Οι αρχαίες πηγές δεν αναφέρουν τις εκατέρωθεν απώλειες. Αναφέρουν όμως πως και οι δύο Σπαρτιάτες πολέμαρχοι έπεσαν στη μάχη γεγονός που υποδηλώνει ότι οι σπαρτιατικές απώλειες θα ήταν αρκετά σημαντικές. Πέραν όμως των απωλειών αυτό που επλήγη θανάσιμα στην Τεγύρα ήταν το σπαρτιατικό γόητρο. Ήταν η πρώτη ήττα των Σπαρτιατών σε μια σύγκρουση όπου υπερείχαν αριθμητικά.